Fırçadan Akan Zerafet

Sanatçımızın dilinden o muhteşem Sanat “Tezhibin” hayat serüveni. Hat, minyatür, ebru, cilt gibi kitap süsleme sanatlarının süslemeleri olarak doğan Tezhip Sanatı, sonradan başlı başına bir sanat kimliği kazanmıştır.

Tezhip sanatı nedir?

Tezhip Farsça bir kelimedir. Altın ile süsleme anlamına gelen tezhip, Ferman, berat ve Kur’an ayetleri gibi değerli evrak ve levhaların yüksek manevi değerini ifade etmek amacıyla gelişen bir sanat dalıdır Tezhip sanatını yapan sanatçıya erkek ise müzehhib, bayan ise müzehhibe denir.

Türk süsleme sanatının en eski örneklerine ilk yerleşim yerimiz sayılan Orta Asya da rastlanmaktadır. Bunlar arasında tezhip önemli bir yer tutmaktadır ve bu bezeme sanatının Anadolu’ya gelmesi de Türkler eliyle sağlanmıştır. Bundan sonraki dönemlerde tezhip Büyük Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde bezeme sanatlarımız içindeki konumunu korumuş ve saray tarafında devlet eliyle de teşvik edilerek kitap sanatlarıyla birlikte kullanılması yaygınlaşmış ve gelişmesi sağlanmıştır. Bu gelişmeler batı sanatlarından etkileşimle de canlılık göstermiş ve değişimlere uğramıştır. En çok 17. yy’dan sonra değişmeler izlenmektedir.

Bu dönemde natüralist çiçekler önem kazanmaya başlamıştır. Özellikle güller, laleler, nilüfer çiçekleri, karanfiller; eflatun, turuncu, mavi, beyaz, bordo ve petrol yeşili renklendirilmiştir. Bordürlerde bordo ve yeşil önem kazanmıştır. Sayfa kenarlarında şikaf halkar bezemeye daha çok rastlanır. Bu dönemin tuğları da bordo, lacivert ve yeşil rengin hakim olduğu çiçekli tuğlar kullanılmıştır. Realist çiçek motifleri yanında hayvan figürlerine benzer şekiller ve zerefşan (altın serpme) zemin üzerine iğne perdahlı süsleme de kullanılmıştır.

Teknik Üslup ve Yapım Teknikleri:

Klasik Tezhip: Klasik tezhibin yapımında öncelikle kompozisyon kurallarına uyularak desen hazırlanır. Desen tezhiplenecek zemin üzerine istenilen desen geçirme yöntemiyle aktarılır. Kullanılacak olan fırçalar özel çok ince kıl fırçalardır. Önce fırça ya da kalem ile belli edilerek altın sürülür.’’ Kullanılan altınlar sürme ve yapıştırma olarak ikiye ayrılır. Sürme altın arap zamkı denen reçine yardımıyla ezilir boya kıvamına getirilir yıkanır saf ipeklerden süzülür kullanıma hazırlanır.Yapıştırma altınlar hazırdır iki kavuçuk arasında ezilmiş kullanıma hazır halde bulun.’’ Altın sürülen kısımlar mührelenerek parlatılır. Tahrirlendikten sonra uygun renklerle çiçekler boyanır. Çiçeklerin etrafı kontürlenir ve zemin rengi boyanır. Uygun tığ çizimi kullanılarak desen tamamlanır.

Halkar:Tezhip sanatı tekniklerinden biri olan halkar, altınla ya da yaldızla yapılan hafif süsleme üslubuna verilen addır. Gölgeli halkar ve tarama halkar gibi değişik şekillerde uygulanmış ve boyama şekillerine göre isimler almıştır.

Zerefşan: Zerefşan Türk tezyinatında serpme altın şeklinde yapılan bir süsleme tarzıdır.

Sazyolu: Sazyolu 16 .y.y.’ın ilk yarısında Osmanlı Sarayı’nda geliştirilen bir üsluptur. Sazyolu, kıvrık dal olarak bilinen uzun dallar üzerine yapılan süslemelerdir.

Şukufe: Şukufe doğadan alınan çiçek motiflerinin stilize edilerek kullanılmasıyla yapılan bir çeşit tekniktir. Avrupa’nın barok ve rokoko sanatlarının Türk zevkine göre şekillenmesi ile ortaya çıkan Şukufe tarzı, kendine has karakteri ile Türk tezyinatında yer almaktadır. Şukufe ince fırça darbeleriyle gölgelendirme yapılarak çalışılan, özellikle tezhip sanatında çokça eser verilen çiçek minyatürüdür.

Münhani: Münhani tekniği kitap süslemesinde 11. ve 15.y.y.’lar arasında çok kullanılan bir desen çeşidi, aynı zamanda bir tekniktir. Münhaniler birbirine yapışık kümeler halinde olup kendine özgü bir renklendirme özelliğine sahiptir. Rumi ve kuş gagalarının iç bünyelerinde kullanılan ayrıntılardan oluşup gittikçe incelerek belli bir yöne doğru daralıp deseni meydana getirirler.

Tezhip Sanatının Kullanım Alanları:

Yazma Kitaplar: Tezhip sanatı daha çok yazma eserlerin süslemesinde kullanılmıştır. Yazma kitaplar arasında en çok yazılıp, tezhiplenmiş olan elbette ki Kuran-ı Kerim’lerdir. Yazma kitaplarında genel olarak; zahriye sayfaları, unvan sayfaları, serlevhalar, sure başları, güller, noktalar, satır araları, sayfa kenarları ve hatime sayfaları tezhiplenmiştir.

Ferman ve Tuğralar: Hat sanatında da önemli bir yeri olan ferman ve tuğralar da tezhiplenmiştir. Önceleri ferman, berat, vakfiye gibi yazılı belgelerin baş kısmına konulan tuğranın kullanım alanları zamanla yaygınlaşmış, mühürler, paralar, pullar ve kitabelerde kullanılmaya başlanmıştır.

Kitap Ciltleri: Eskiden beri tezhiplenen kitap ciltleri özellikle 16y.y.’da en değerli örneklerini sergilemiştir. Bu yüzyıl cildinde kapaklar, sertap ve miklep üzerindeki şemse, selbek, köşebent ve bordürler, Türklere has renk ve kompozisyon uyumu, sadelik içinde güzel bir ahenk teşkil etmekteydi.

Minyatürler: Minyatürde tezhiplenen bölümler; mekânlar, çadırlar, kıyafetler, örtüler vediğer ufak detaylardır. Mekânlar genellikle geometrik şekillerle tezhiplenir. Kıyafetlerde devrin kıyafet desenlerine uygun biçimde tezhiplenir.

Yapım tekniklerinden, malzemesine, desenlerinden, üsluplarına kadar bir bilim dalı haline gelen tezhip sanatımız klasik üslubundan, günümüzde çağdaş yeni yorumlar kullanılarak geniş bir yelpazede sanat eserleri üretmektedir.

                                                                                                         Öğr. Gör. Zülbiye SEVGİLİ POLAT